Themaoverzicht

Inleiding

Nederlands, Hollands, Vlaams: je zou voor minder in de war raken. En waar komt het Engelse 'Dutch' vandaan? Een korte uitleg over de verschillende benamingen voor de Nederlandse taal maakt je wegwijs.
Wie taalgeschiedenis zegt, zegt taalverandering. In het hoofdstuk taalverandering kom je daarover meer te weten. Op deze pagina's komen zowel de interne als de externe taalgeschiedenis van het Nederlands aan bod.

Voorgeschiedenis: van Indo-Europees naar Nederlands

Het begin van de Nederlandse taal wordt door taalkundigen rond 700 n.Chr. gesitueerd. Maar wat was er vóór die tijd? De historische achtergrond van de Nederlanden is van belang, naast een beschrijving van de ontwikkeling van de Germaanse taalfamilie, waar het Nederlands bijhoort.

Het Gotisch

Als oudste schriftelijk overgeleverde Germaanse taal is het Gotisch een belangrijke bron voor de reconstructie van de vroegere Gemeengermaanse taalfase, waaruit ook het Nederlands is voortgekomen. De basis van het onderzoek naar de belangrijkste kenmerken van het Gotisch vormt de bijbelvertaling van bisschop Wulfila (ca. 350 n.C.). De tekst Atta unsar (Onzevader) geeft een indruk van die inmiddels uitgestorven Oost-Germaanse taal.

Het Oudnederlands (vóór 1150)

Voor het onderzoek naar de oudste taalfase van het Nederlands staan maar heel weinig overgeleverde teksten ter beschikking. Toch kunnen we op basis daarvan de belangrijkste taalkenmerken bepalen die het Oudnederlands onderscheiden van de volgende fase, het Middelnederlands. De ontwikkelingen op het gebied van de taal moeten natuurlijk binnen de historische achtergrond van de Nederlanden in de middeleeuwen worden bestudeerd.

Het Middelnederlands (ca. 1150 - 1500)

Uit de middeleeuwen zijn ons tal van teksten overgeleverd die een indruk geven van de diversiteit van het Middelnederlands, de spelling en vermoedelijke uitspraak van de woorden en de ontwikkeling van de negatie. Het materiaal geeft ook inzicht in het naamvalssysteem en in andere grammaticale aspecten zoals de eigenschappen van het werkwoord of de woordvolgorde. In deze periode, waarin trouwens een grote invloed van het Latijn en het Frans op te merken valt, ontstaan ook de eerste woordenboeken voor het Nederlands.

De 16e en 17e eeuw

In de 16e eeuw situeren we de overgang van Middelnederlands naar Nieuwnederlands. De historische ontwikkelingen van de 16e en 17e eeuw zijn daarbij van groot belang geweest. Vanuit Holland breidt zich de diftongering uit, terwijl de schrijftaal invloed van het Latijn blijft ondervinden (zie Latinistische constructies). De vooral door de rederijkers ondersteunde verheerlijking van het Nederlands en de daarmee nauw samenhangende pogingen tot taalzuivering zijn impulsen voor de ontwikkeling van de Nederlandse standaardtaal. Belangrijke autoriteiten bij de standaardisering zijn de Statenvertaling van 1637, de eerste grammatica van het Nederlands, de Twe-spraack en woordenboeken.

Van de 18e tot de 20e eeuw

In de 18e eeuw ontstaat een heuse cultus rond de geschreven Nederlandse standaardtaal. De taalbouwers spannen zich voor de schrijftaal in, maar het verzet tegen het kunstmatige karakter ervan neemt toe en mondt in de 19e eeuw uit in een vereenvoudiging. Vanuit een groeiende aandacht voor de spreektaal ontwikkelt zich het Algemeen Beschaafd Nederlands. Verschillende grammatica´s en woordenboeken beschrijven het Nieuwnederlands, dat zich door verschillende taalveranderingen onderscheidt van de voorgaande periode. De praktijk van de lexicografie is in de 20e eeuw ook verder geëvolueerd. De Nederlandse spelling blijft na diverse aanpassingen nog een gevoelig punt.

Nederlands in België

Het Nederlands in België kent een heel eigen ontwikkeling. Hier wordt op de historische achtergrond ingegaan, meer bepaald de taalstrijd die voor het Nederlands werd geleverd in een gebied dat zo lang door het Frans gedomineerd werd. Speciale aandacht gaat naar de standaardisering van het Nederlands in België.

Nederlands in de 21e eeuw

Wordt het Nederlands weggedrukt door het Engels? Verdwijnen de dialecten? Groeien het Nederlands van Nederland en België uit elkaar? Is het 'ABN' ten dode opgeschreven? Deze vragen komen op als we nadenken over de toekomst van het Nederlands.

Verwante talen

Voor wie de geschiedenis van de Nederlandse taal bestudeert, zijn ook nauw verwante talen zoals Fries en Afrikaans erg interessant. Het Fries is geen Nederlands dialect maar een zelfstandige West-Germaanse taal die zich parallel heeft ontwikkeld. Het Afrikaans is uit het 17e-eeuwse Nederlands voortgekomen en het is pas in de loop van de afgelopen drie eeuwen een zelfstandige taal geworden.