Het Nederlands en de Nederlanders in de wereld: Brazilië

Geschiedenis

De Noordoost-Braziliaanse stad Recife heette in de zeventiende eeuw enkele decennia lang Mauritsstad. Het gebied maakte van 1630 tot 1654 deel uit van Nederlands-Brazilië.

De verovering van dit gebied was onderdeel van een groots plan dat de West-Indische Compagnie (WIC) in 1623 had opgevat, het zogenaamde 'Groot Desseyn'. Men wilde de concurrentie aangaan met de Spanjaarden en de Portugezen in het Atlantisch gebied. Dat wilde men bereiken door aan de ene kant Portugees-Brazilië te veroveren en aan de andere kant ook Portugese nederzettingen langs te kust van West-Afrika te bemachtigen. Op deze manier wou de WIC meer invloed in de slaven- en de suikerhandel verkrijgen. Al in 1624 had een vloot van de WIC de toenmalige hoofdstad van Portugees-Brazilië, Bahia, op de Portugezen veroverd. Een paar maanden later slaagden de Portugezen er echter in Bahia weer terug te veroveren.

Een groter succes was de verovering van het verder in het noorden gelegen Olinda in 1630 door de troepen van de WIC. Het succes legde de basis voor een langere aanwezigheid van de Nederlanders in Brazilië. Als hoofdstad kozen de Nederlanders echter niet Olinda maar een dichtbijgelegen nederzetting - het huidige Recife.

Van 1637 tot 1645 werd Recife bestuurd door Maurits van Nassau - daarom de naam Mauritsstad. Maurits was door de Staten-Generaal benoemd tot gouverneur-generaal van Nederlands-Brazilië. De bestuursperiode van Maurits neemt in de Braziliaanse geschiedschrijving (in tegenstelling tot de Nederlandse) een belangrijke plaats in. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het grootste aantal publicaties over Nederlands-Brazilië geschreven is door een Braziliaanse historicus, José Antônio Gonsalves de Mello. Zijn belangrijkste boek, Tempo dos Flamengos, verscheen in 1947 in het Portugees maar werd pas in 2001 vertaald naar het Nederlands met de titel Nederlanders in Brazilië (1624-1654). De invloed van de Hollandse bezetting op het leven en de cultuur in Noord-Brazilië.

In totaal duurde het Nederlandse intermezzo in Brazilië maar 24 jaar. Na twee beslissende veldslagen bij Monte Guararapes en het beleg van Mauritsstad door Portugese troepen moest het gebied in 1654 definitief worden afgestaan aan de Portugezen.

De erfenis van Maurício de Nassau

Maurits staat ervoor bekend dat het hem als één van de weinige Europese bestuurders van zijn tijd niet uitsluitend erom ging zo veel mogelijk winst te halen uit de kolonie. Uiteraard speelden de handel in suiker en in slaven ook onder Maurits van Nassau een centrale rol. Maurits toonde echter ook belangstelling voor het land zelf en heeft er geld en kennis in geïnvesteerd.

Maurits liet een Nederlandse architect, Pieter Post, overkomen uit Nederland die Mauritsstad volgens de nieuwste stedenbouwkundige inzichten moest aanleggen: met een geometrische plattegrond, met pleinen en grachten en met twee bruggen die de eilanden waarop Mauritsstad werd gebouwd verbonden met het vasteland. Pieter Post had samen met Jacob van Campen ook het stadspaleis van Maurits in Den Haag - het Mauritshuis - ontworpen.

De documentatie van de gebeurtenissen in Nederlands-Brazilië droeg Maurits op aan de geschiedschrijver Caspar van Baerle die in 1647 Rerum per octennium in Brasilia publiceerde, met kaarten van de hele Noordoostkust van Brazilië.

Een derde bekende naam uit de cultuurgeschiedenis van Nederlands-Brazilië is die van de kunstschilder Frans Post (de broer van architect Pieter Post). Hij kreeg de opdracht om nederzettingen en landschappen in Nederlands-Brazilië op doek vast te leggen. Uiteindelijk heeft Frans Post ca. 160 schilderijen vervaardigd: talloze van Mauritsstad, maar ook van de rivier São Francisco, van Frederikstad in Paraíba (het huidige João Pessoa) en van het eiland Itamaracá (vandaag een populaire vakantiebestemming van o.a. Nederlanders).

Behalve als mecenas stond Maurits ook bekend als een verlichte bestuurder die ernaar streefde goede contacten te onderhouden met de plaatselijke bevolking. Hij voerde bovendien een beleid van religieuze tolerantie dat joodse families uit Amsterdam aanmoedigde zich in Mauritsstad te vestigen (na het vertrek van de Nederlanders vluchtten velen van hen naar Suriname). In 1640-41 bouwden ze op de Ilha do Recife de eerste synagoge in de Nieuwe Wereld en noemden hem 'Zur Israel'. De hoofdstraat van de Ilha do Recife heette tot het vertrek van de Nederlanders Jodenstraat en werd daarna omgedoopt tot Rua do Bom Jesus. Sinds 1992 hangt er weer een bord waar naast Rua do Bom Jesus ook Rua dos Judeus staat.

In het hedendaagse Recife zijn nog maar weinig sporen terug te vinden van Nederlands-Brazilië of 'Brasil holandês'. Het fort dat de Nederlanders in 1631 op het eiland Antônio Vaz lieten bouwen, het fort Cinco Pontas, staat er nog, andere gebouwen uit de Nederlandse tijd zoals het Boa Vista-paleis moesten daarentegen wijken voor nieuwbouw. In de synagoge 'Zur Israel' is vandaag een museum gevestigd en de brug tussen de Ilha do Recife en Antônio Vaz draagt de naam Ponte Maurício de Nassau. En de architectonische leek ontdekt her en der nog huizen die qua bouwwijze aan Nederlandse grachtenpanden doen denken (maar wel iets kleurrijker zijn).

Terwijl tastbare sporen van Nederlands-Brazilië dus schaars zijn in Recife, is de bekendheidsgraad van Maurício de Nassau ook na meer dan 450 jaar nog steeds (of opnieuw?) zeer hoog. Sterker nog, alles wat met 'Brasil holandês' in het algemeen en met Maurício de Nassau in het bijzonder te maken heeft, heeft kennelijk een positieve connotatie. Schilderijen van Frans Post behoren tot de meest gevraagde en duurste in Noordoost-Brazilië en in het Instituto Ricardo Brennand is sinds 2002 een permanente tentoonstelling gevestigd over Nederlands-Brazilië. Bovendien heeft een particuliere hogeschool in Recife die in 2003 werd opgericht Maurits van Nassau als boegbeeld gekozen. Op de website van de Faculdade Maurício de Nassau staat te lezen dat ze is opgericht 'ter ere van graaf João Maurício de Nassau-Siegen'. Er wordt beklemtoond dat Maurits door tijdgenoten 'Santo Expedito' werd genoemd, de 'beschermheilige van degenen die het onmogelijke waar willen maken'.