De Nederlanden in de 16e en 17e eeuw

De 16e eeuw is een overgangsperiode: het is de overgang van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd die gepaard is gegaan met politieke verschuivingen, oorlog en crisissituaties.

• De Zeventien Provinciën
• Bloeiperiode
• De crisis
• Naar een scheiding van de Nederlanden
• De val van Antwerpen
• Vrede van Munster en oprichting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

De Zeventien Provinciën

Door het huwelijk van Maria van Bourgondië met Maximiliaan van Oostenrijk kwamen de Nederlanden in 1477 formeel bij het huis van de Habsburgers. Maximiliaan werd in 1486 tot Roomse Keizer gekroond. Door zijn huwelijkspolitiek heeft hij veel gewesten bij het Habsburgse huis kunnen brengen. Zijn kleinzoon Karel V (°1500) volgde hem op de troon op, trouwde met een Spaanse prinses en werd Roomse Keizer, Spaanse koning en heer der Nederlanden. Onder zijn heerschappij vormden de Nederlanden één geheel onder de naam de Zeventien Provinciën. De eenheid en zelfstandigheid van het gebied werden bevestigd door de zgn. Pragmatieke Sanctie die Karel V in 1549 uitvaardigde. In de Zeventien Provinciën waren nog steeds Nederlandssprekende en Franstalige gebieden verenigd. De hoofdstad was Brussel.

Bloeiperiode

De economische situatie in de Nederlanden was aanvankelijk heel gunstig. Vooral de textielsector groeide sterk. Vanaf de 15e eeuw was Antwerpen het economische centrum. In cultureel opzicht behoorden de Nederlanden in de 16e eeuw tot de top van Europa. Ook de boekdrukkunst beleefde een grote bloei, bv. bij Christoffel Plantijn in Antwerpen.

De drukkerij-uitgeverij van Plantijn is tot vandaag zeer goed bewaard gebleven, met twee van de oudste drukpersen ter wereld, een collectie typografisch materiaal en een schat aan prenten, manuscripten, documenten en atlassen. Ook de oudste Nederlandse woordenboeken uit de 16e eeuw bevinden zich hier. Indrukwekkend is verder de aanpalende volledig ingerichte patriciërswoning waarvan de wanden met kostbaar goudleer en wandtapijten bekleed zijn. Het geheel, vandaag een uniek museum en archief, is tot Unesco-Werelderfgoed verklaard.

De crisis

Op het eind van de 16e eeuw raakte Europa in een crisis. Er waren economische problemen zoals misoogsten, lage lonen en het Engelse handelsembargo. Verder werden de nieuwe religieuze stromingen steeds belangrijker. Godsdienstige groeperingen verzetten zich tegen bepaalde katholieke gebruiken en wilden de kerk hervormen (de reformatie): terug naar een 'zuivere' christelijke godsdienst. Luther en Calvijn waren de belangrijkste vertegenwoordigers van deze leer.

Karel V en zijn opvolger, zijn zoon Filips II, waren fanatiek katholiek en drongen hun godsdienst met geweld op aan het rijk. De aanhangers van het protestantisme (ketters) werden door de Spanjaarden opgespoord en op gewelddadige wijze vervolgd (de inquisitie). Het zich afkeren van het katholicisme betekende ook een zich afkeren van de bestaande orde. De gewesten in het noorden van de Nederlanden waren sterk gekant tegen de absolutistische regering en de in Brabant gecentraliseerde macht; zij verlangden zelfstandigheid. De grote afstand tussen koning Filips II en de Nederlanden werd ook als een probleem ervaren. De situatie was uiterst gespannen. Een aantal edelen wendde zich tot de landvoogdes Margaretha van Parma om haar te smeken een eind te maken aan de vervolgingen van de ketters. Zij werden tijdens hun bezoek aan de landvoogdes door haar raadgever, kardinaal Granvelle, in het Frans als gueux "bedelaars" betiteld; vandaar dat zij zich later de "Geuzen" noemden. De situatie escaleerde en in 1566 barstte de door het calvinisme geïnspireerde Beeldenstorm los. In de kerken in de Nederlanden werden beelden, kunstwerken, boeken en andere kostbaarheden vernield.

Koning Filips II stuurde als wraak een leger, dat echter pas een jaar later arriveerde, toen het al weer rustig was. Dat werd natuurlijk als provocatie opgevat. Met het Spaanse leger kwam de hertog van Alva, een vertegenwoordiger van de "harde lijn", die de zogenaamde Bloedraad oprichtte. De protestanten werden zwaar verdrukt en er werden duizenden doodstraffen uitgevoerd. Zo werden in 1568 de graven van Egmont en Hoorn in Brussel onthoofd. Dat jaar begonnen de Nederlandse gewesten onder leiding van Willem van Oranje de Tachtigjarige Oorlog tegen de Spanjaarden.

Naar een scheiding van de Nederlanden

Het lukte Willem van Oranje niet om de eenheid van de Nederlanden te bewaren. Er waren wel vredespogingen, maar zonder succes (bv. de Pacificatie van Gent, 1576). Op 6 januari 1579 richtten de Waalse gewesten Artesië, Henegouwen, Namen, Luxemburg en Limburg de "Unie van Atrecht" op, waarin ze afstand namen van de opstand tegen de Spaanse koning. Niet eens drie weken later beloofden de provincies Brabant, Vlaanderen, Holland, Zeeland en Gelre in de "Unie van Utrecht" geen afzonderlijke vrede te sluiten met Filips II. De Staten-Generaal werkten in 1581 in het "Plakkaat van Verlatinge" de punten uit waarop Filips II het verdrag met zijn onderdanen geschonden had. Hij werd niet meer als hun koning erkend.

De val van Antwerpen

In 1585 heroverden de Spanjaarden onder leiding van Alexander Farnese de stad Antwerpen. Als tegenmaatregel sloten de noordelijke gewesten de rivier de Schelde af, waardoor de haven geblokkeerd werd. Deze gebeurtenis luidde de scheiding van de Nederlanden in. Als gevolg van de politieke conflicten, en om vrij de protestantse godsdienst te belijden, kwam er een migratie van zuid naar noord op gang. Veel gekwalificeerde ambachtslieden, kooplui, intellectuelen en kunstenaars verlieten hun woonplaats in het zuiden en verhuisden naar Holland en Zeeland. Dit was een belangrijke impuls voor de latere Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, die in de noordelijke provincies werd opgericht (1588).

Vrede van Munster en oprichting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

De verenigde Nederlanden bestonden niet meer: de 17 provincies vielen in 2 delen uiteen. Door de emigraties en de politieke situatie verschoof het economische zwaartepunt naar het noorden (Voor de gevolgen van de scheiding voor het zuiden zie Het Nederlands in België). De oorlog ging door, alleen onderbroken door het Twaalfjarig bestand (1609-21). Het geloof verdeelde ondertussen het hele continent in twee delen. In Nederland brak een nieuw religieus conflict uit tussen de aanhangers van Arminius (de remonstranten) en van Gomarus (de contraremonstranten). Dit viel vanaf 1618 samen met de Dertigjarige oorlog in Europa. Heel Europa was nu één groot strijdtoneel en de conflicten werden pas in 1648 in de Vrede van Münster opgelost. Daarin werd onder andere de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden door Spanje als soeverein erkend en de afsluiting van de Schelde bevestigd. De scheiding van de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden was op dat moment definitief. Het vroegere hertogdom Brabant viel in een noordelijk en een zuidelijk deel uiteen, Zeeuws-Vlaanderen werd afgescheiden van de rest van het voormalige graafschap.

Verwijzingen

Van Middelnederlands naar Nieuwnederlands
Diftongering en Hollandse expansie