Driemaandelijks tijdschrift
nummer 4, 1999
|
|
Nederlandse Taalkunde Driemaandelijks tijdschrift nummer 4, 1999 |
Cd-rom Middelnederlands
Bespreking van de Cd-rom Middelnederlands, Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, Den Haag/Antwerpen, 1998. Dfl. 395,- rechtstreeks bij de uitgever, via de boekhandel 450,-. [1]
Nicoline van der Sijs
Op de Cd-rom Middelnederlands staat een enorme hoeveelheid gegevens die niet in deze vorm in druk beschikbaar is. Dat is mede te danken aan het feit dat een groot aantal neerlandici hun digitale bestanden ter beschikking heeft gesteld. Het lexicografische gedeelte van de cd-rom bestaat uit het Middelnederlandsch woordenboek (MNW) van Verdam en Verwijs, inclusief de Bouwstoffen en de aanvullingen, dus in totaal alle elf delen van het MNW, benevens een citatenboek waarin alle citaten uit de eerste negen delen van het MNW per brontekst zijn opgenomen. Van het citatenboek bestaat geen gedrukte tegenhanger. In dit boek zijn de citaten per brontekst bij elkaar gezet in pakketten van 75 citaten. Het tekstgedeelte van de cd-rom bestaat uit de twee delen van het Corpus Gysseling (CG) en twee verzamelingen Middelnederlandse teksten, ca. 200 rijmteksten en ca. 60 prozateksten. In de bijgevoegde handleiding van 68 pagina's wordt een exacte beschrijving van de teksten gegeven.
Aldus is een gigantisch corpus voor onderzoek beschikbaar gekomen van het Nederlands tussen 1200 en 1500 — zelfs wel tot 1600, want er staan een aantal zestiende-eeuwse teksten op en het MNW geeft nog vrij veel zestiende-eeuws materiaal, bijvoorbeeld uit de woordenboeken van Plantijn en Kiliaan. Teleurstellend vind ik dat het Oudnederlandse materiaal uit het CG niet is opgenomen — en dat dat nergens expliciet vermeld wordt: de handleiding vermeldt dat CG I en II op de cd-rom staan, behalve (p. 33), volume 4 van II, omdat dit uitsluitend bestaat uit de index bij volume 3; daar moet dus aan toegevoegd worden: en behalve alles van voor 1200. [2] Het is me een raadsel waarom het Oudnederlands is weggelaten: het materiaal is zo schaars dat het echt wel op de cd-rom had gepast, en bij onderzoek naar de oudste fasen van het Nederlands wil je toch ook altijd de periode van vóór 1200 betrekken — of in ieder geval de mogelijkheid hebben dat te doen.
Wat de techniek betreft is het duidelijk dat er vele lessen zijn geleerd uit de vervaardiging van het WNT op cd-rom. De hyperlinks, de zoekmogelijkheden: je valt van de ene verrukte verbazing in de andere. Dat verwijzingen gehyperlinked zijn, ligt voor de hand (maar is bij het WNT niet het geval; het wachten is op de nieuwste versie daarvan eind dit jaar). Maar bijzonder is dat er hyperlinks zijn die het bijvoorbeeld mogelijk maken een woord in het MNW op te zoeken, vandaar door dubbelklikken op de bron naar de Bouwstoffen te gaan (bijvoorbeeld om de datering van de bron te zoeken) en daarna via een klikje alle plaatsen waar de betreffende bron in het MNW geciteerd staat, op het scherm te krijgen. Ook is het mogelijk op een woord in een willekeurig boek te dubbelklikken en vervolgens via de optie 'artikelen met selectie tonen (kruisverwijzing)' dit woord in hetzelfde of, via de boekpictogrammen, in andere boeken te zoeken. Hierdoor krijg je informatie over bijvoorbeeld de betekenis van het woord en de frequentie.
Er zijn prachtige trucjes verzonnen die het zoekende leven enorm veraangenamen; ik noem bijvoorbeeld de mogelijkheid om een lemma 'los te koppelen' en daarna door te zoeken. Bij dit loskoppelen wordt het gevonden lemma opzij gezet in een venstertje, zodat de tekst behouden blijft bij een nieuwe zoekopdracht en vergeleken kan worden met nieuw gevonden gegevens. Niets meer aantekeningen maken op een los blaadje, of een printje maken! Of wat te denken van de mogelijkheid van het zoeken met een filter (geef mij de woorden die voldoen aan criterium x, en geef mij binnen de gevonden lemmata degene die voldoen aan criterium y etc.); zo kun je bijvoorbeeld zoeken naar teksten geschreven tussen 1200 en 1250 in Brugge met het achtervoegsel -ije. Handig voor fonetisch en morfologisch onderzoek zijn ook de retrograde en rijmindexen.
Ideaal is ook de mogelijkheid van lokaal zoeken, die inhoudt dat je een specifiek woord kunt opzoeken binnen een gevonden tekst of woordenboeklemma. Die optie is soms zelfs broodnodig, want wanneer een woord meerdere malen binnen één lemma van het MNW voorkomt, of meerdere malen binnen de pakketjes van 75 citaten uit het citatenboek, tellen ze als één resultaat; via de optie lokaal zoeken kun je dan echt álle voorkomens vinden. Het is dan overigens nog een heel getel om erachter te komen wat het echte resultatentotaal is.
Maar goed, genoeg gejubeld. Over naar een paar kritische punten. Voor het dateren van woorden is de cd-rom minder geschikt. Voor dateren begin je bij de oudste teksten, dus het CG. Nu blijken daar dus de alleroudste, Oudnederlandse, te ontbreken. Bovendien kun je in de literaire teksten, deel II, niet op datum zoeken. [3] In deel I, de ambtelijke bescheiden, en in de rijm- en prozateksten kan het wel, maar perfect werkt het niet: je kunt zowel periodes opvragen (teksten tussen 1200 en 1250) als precieze data; die laatste optie blijkt echter niet te werken: als je in de rijmteksten het exacte jaar 1247 opvraagt (door als periode tweemaal hetzelfde jaar in te typen), krijg je niet als antwoord: 'geen treffers', maar je krijgt de resultaten als had je een periode gevraagd: de resultaten zijn Aiol (1220-1240) — waarom dit als resultaat gegeven wordt begrijp ik niet, want het valt buiten de gevraagde periode —, Tristan (1240-1260) en Ongeïdentificeerd (1200-1250). Je kunt dus niet het zoeken beperken tot één of meer exact gedateerde tekst. En als je in CG I zoekt via zoeken, algemeen, datum en een niet-bestaande datum intypt, bijvoorbeeld 900, krijg je pagina 900 uit het CG voorgeschoteld! Sowieso zijn de dateringen van het CG I op de cd-rom nogal weggemoffeld en is de indeling van het boek erg onoverzichtelijk. De index 'artikelen' geeft namelijk alleen de (arbitraire) nummers van de teksten te zien (0001, 0002 etc.), niet de datering van de teksten, terwijl dat, naast de plaats van herkomst, natuurlijk is waarin je geïnteresseerd bent. Ik zou ook bij iedere zoekactie standaard de datering en plaats van de gevonden resultaten willen zien — voor het meeste Middelnederlandse onderzoek lijken me die gegevens zeer relevant.
Zowel de handleiding als de helpfunctie vond ik erg summier en bovendien gericht op de ervaren cd-romgebruiker. Dat de handleiding beperkt is, is acceptabel; dat geldt niet voor de helpfunctie: daarin zouden veel meer onderwerpstrefwoorden moeten staan. Zo kostte het enig doorzettingsvermogen om erachter te komen hoe iets op het prikbord geplaatst kan worden. De index van de helpfunctie geeft geen trefwoord 'prikbord'; pas bij doorbladeren kwam ik het trefwoord 'terugkeren naar eerder getoonde artikelen: prikbord' tegen en via die optie kom je bij een overzicht van wat er allemaal kan met en via het prikbord; echter nog steeds niet hoe je gegevens erop zet. Toen ben ik maar onder alle knoppen van het hoofdvenster gaan kijken en vond zo dat je via alt-F6 tekst op het prikbord kunt plaatsen. Inmiddels was ik er door trial and error al achter gekomen dat het ook kan via het historievenster. Het plaatsen van tekst op het prikbord is belangrijk, al was het maar omdat via het prikbord tekst in verschillende tekstformaten (ASCII, HTML, RTF) geëxporteerd kan worden.
Staan er fouten op de cd-rom? Niet veel, lijkt me, hoewel dat alleen in de praktijk zal kunnen blijken. Ik heb een enkele scanfout gevonden, bijvoorbeeld onder strengen in de aantekeningen-index van het MNW, waar 'metvoorbeelden' staat, hoewel het boek de spatie correct geeft. Maar wezenlijk? Nee.
Blijft er nog iets te wensen over? Altijd. Mijn eerste wens is nu: één cd-rom (of ander elektronisch medium) waarop de inhoud van de huidige cd-rom Middelnederlands, het beschikbare Oudnederlandse materiaal, het Vroegmiddelnederlandse woordenboek dat op het INL gemaakt is en binnenkort zal verschijnen, en het WNT staan, zodat een woord door de gehele geschiedenis nagevolgd kan worden. Mijn volgende wens is dat het bestaande materiaal een opknapbeurt krijgt en aangevuld wordt: dat het bouwstoffendeel van het MNW wordt gefatsoeneerd, dat de dateringen in WNT en MNW worden toegevoegd, dat de apparaten, inleidingen, verklaringen e.d., die op deze cd-rom om alleszins respectabele redenen zijn weggelaten, toegevoegd worden — kortom: dat de papieren versies werkelijk overbodig worden, doordat de elektronische versie ze ook inhoudelijk verre overtreft.
Mijn wensen — die vast ook de uwe zijn — kunnen alleen gerealiseerd worden indien alle gebruikers een legale versie aanschaffen. Kopiëren zou uit den boze moeten zijn. De moed van de uitgever om deze cd-rom te vervaardigen moet geroemd worden, maar het is me een raadsel waarom de schijf niet beter beveiligd is. Want voor dergelijke cd-roms geldt — net als voor de noodlijdende taal- en letterkundige tijdschriften — dat ze alleen tot stand gebracht en in stand gehouden kunnen worden als er voldoende mensen bereid zijn ervoor te betalen. Waarschijnlijk zouden overigens in het geval van deze cd-rom meer mensen daartoe bereid zijn, als de prijs lager was.
Tot slot een eindoordeel over de Cd-rom Middelnederlands: dit kleine schijfje betekent een gigantische stap voorwaarts voor dat deel van de mensheid dat oudere Nederlandse teksten onderzoekt. De zoekmogelijkheden bieden enorme mogelijkheden voor onderzoek, en het is nu aan de onderzoekers om de juiste onderzoeksvragen te formuleren en tot nieuwe inzichten te komen. Aan de cd-rom zal het niet liggen.
Nicoline van der Sijs
nvdsijs@euronet.nl, Hooghiemstraplein 103, 3514 AX Utrecht
1. Al eerder besproken in Neder-L van 9 maart 1999 door Willem Kuiper. [terug]
2. Formeel kun je hiertegen inbrengen dat in de titel van de cd-rom alleen 'Middelnederlands' staat en niet 'Oudnederlands', maar het CG omvat het Oudnederlands wél, terwijl de volledige titel daarvan luidt: 'Corpus van Middelnederlandse teksten'. [terug]
3. Dirk Geirnaert (die ik hierbij dank voor zijn kritische opmerkingen naar aanleiding van de eerste versie van deze bespreking) wijst me erop dat er in CG II weliswaar niet rechtstreeks op datum gezocht kan worden, maar wel indirect. Via de handleiding is hier niet achter te komen. Hierbij de truc. Je moet de datum zoeken via het boek met de Rijmteksten. De reden is de volgende: De datumindex bij de literaire teksten (te vinden in CG II, en in de rijm- en prozateksten) is afgeleid uit de dateringsinformatie die gegeven wordt in het informatiestukje dat voor elke tekst gemaakt is; omdat niet elke gebruiker van de cd-rom precies weet welke tekst in het CG II staat en welke niet, is ervoor gekozen alle informatiestukjes van Middelnederlandse rijmende teksten (dus ook die, die bij teksten uit CG II horen) op te nemen in het boek met Rijmteksten (wanneer zo'n stukje nu bij een CG II-tekst hoort, kan men voor de Middelnederlandse tekst via een link onder aan het stukje meteen doorklikken naar het CG II); via de datumindex in gedetailleerd zoeken bij de rijmteksten kun je dus alle 13de-eeuwse handschriften verzamelen; ook kun je zo meteen alle handschriften verzamelen die bijvoorbeeld geschreven werden tussen 1280 en 1330, of alles van voor 1350. [terug]
Laatste wijziging op 01-10-1999 -- Matthias Hüning