Nederlandse Taalkunde Driemaandelijks tijdschrift nummer 2, 1999

Taalkunde interactief?

Matthias Hüning

Bespreking van:
Handke, J. (e.a.), The Interactive Introduction to Linguistics. München: Max Hueber Verlag, 1998. [Windows CD-Rom; Single User License (ISBN 3-19-002654-8): DM 78,-]

---

1. Inleiding

Laat ik maar met de conclusie beginnen: het leukste van de cd-rom The Interactive Introduction to Linguistics is misschien wel dat-ie er is. Voor zover ik zie is het de eerste serieuze poging om een complete cursus taalkunde in digitale vorm aan te bieden.

Inhoudelijk is het een vrij traditionele inleiding geworden, een inleiding voor echte beginners, en wel in eerste instantie voor beginnende studenten Engels. Dit mag niet verbazen, want de Introduction is gemaakt door medewerkers van de vakgroep Engels (afdeling 'computer-taalkunde') van de Philipps Universiteit Marburg onder leiding van prof. Jürgen Handke.

De oriëntatie op de student Engels blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat er in het hoofdstuk 'Languages of the world' ook een paragraaf 'History of English' is. Ook op andere plekken heeft deze oriëntatie inhoudelijke consequenties: zo heeft het voorbeeldmateriaal vooral betrekking op het Engels en de (historische en regionale) variatie binnen het Engels. En in het hoofdstuk over fonologie vindt men naast 'General Phonology' ook iets over 'English Phonology'.

Tegen de tijd dat u deze bespreking leest, zal er ook een germanistische tegenhanger zijn van de Introduction. Voor april 1999 is er een Duitse versie aangekondigd: Die interaktive Einführung in die Linguistik. De specifiek Engelse onderdelen van de Introduction zullen hier zeker worden vervangen door equivalente Duitse onderdelen.

2. Inhoudelijke aspecten

De stof is ingedeeld in de hoofdstukken: fonetiek & fonologie, morfologie, syntaxis, semantiek (waar dan ook pragmatiek onder valt). Daarnaast is er een hoofdstuk 'talen van de wereld' en biografische informatie over een aantal taalkundigen. Afgerond wordt het geheel door een hoofdstukje 'Why study linguistics', een 'boekenplank' en een terminologisch glossarium.

De indeling doet al vermoeden dat men inhoudelijk weinig verrassends mag verwachten. Gepresenteerd worden algemeen min of meer geaccepteerde begrippen en theoretische achtergronden, actuele problemen daarentegen vindt men nauwelijks. De Interactive Introduction gaat de discussie uit de weg: er wordt gepresenteerd, maar niet geproblematiseerd. Hiermee hangt ook het ontbreken van recente theoretische inzichten samen. Om maar eens wat voorbeelden te noemen: onder semantiek worden wel componentiële analyse en woordveldtheorie genoemd, maar cognitieve semantiek of een begrip als 'prototype' komt men nergens tegen. Syntactische principes worden als 'phrase structures' uitgelegd; een term als 'minimalisme' zal men niet vinden. Ook 'optimaliteit' staat niet in de termenlijst. Of deze begrippen überhaupt ergens worden genoemd is moeilijk na te gaan, omdat er helaas geen zoekfunctie is.

Nu mag men natuurlijk van een breed opgezette inleiding zeker geen diepgaande discussies verwachten en het is ook nog maar de vraag of het minimalisme in een dergelijke inleiding wel thuis hoort, maar deze Introduction blijft soms toch wel heel erg aan de oppervlakte. Zo krijgen we in de rubriek Why study linguistics te horen: "The study of language involves many interesting aspects". En de meest opzienbarende mededeling in een filmpje over Noam Chomsky is dat hij een "radically new way of looking at the theory of grammar" geïntroduceerd heeft. Sowieso komt de presentatie van important linguists een beetje willekeurig over: wel Jakob Grimm en Karl Bühler, maar niet Hermann Paul; de generatieve taalkunde is redelijk vertegenwoordigd, maar mensen als Langacker of Lakoff ontbreken. En inhoudelijk laten de biografische stukjes ook nogal eens te wensen over. Zo staat bij Fillmore als 'important publication' alleen dit: "(eds.) Studies in Linguistic semantics. 1971." En over Grimm of Wittgenstein, maar ook over Chomsky kan men (ook met betrekking tot hun taalkundige activiteiten en prestaties) beter een goede encyclopedie raadplegen.

Tussen haakjes: ik heb sterk de indruk dat ook een aantal taalkundige begrippen en theorieën in een goede encyclopedie beter en uitvoeriger zijn behandeld dan op deze cd-rom. Neem (om bij hetzelfde medium te blijven) bijvoorbeeld de recente Encarta 99 Winkler Prins editie van Microsoft, een encyclopedie op cd-rom. Of het nou een begrip is als onomatopee of suffix of allomorf of... - telkens valt de vergelijking in het voordeel van de encyclopedie uit: de behandeling is uitvoeriger en beter. En het idee om de 'talen van de wereld' voor een deel ook akoestisch weer te geven, is eveneens door de Encarta beter gerealiseerd.

Het voordeel van de Introduction is, dat geprobeerd wordt om de encyclopedische informatie in te bedden in een hele cursus die studenten systematisch vertrouwd maakt met de verschillende deelgebieden van de taalkunde. En daar zijn de makers tot op zekere hoogte ook goed in geslaagd. De student krijgt een overzicht van het taalkundige instrumentarium; de behandelde stof zal wel ongeveer overeenkomen met de stof van een doorsnee-college 'inleiding in de taalkunde'.

Daarbij gaan de auteurs soms wel wat onevenwichtig te werk. Terwijl ze aan de ene kant belangrijke termen en theorieën alleen kort introduceren, gaan ze aan de andere kant op sommige plekken plotseling betrekkelijk diep in op een theoretisch probleem of op een theoretisch standpunt. Zo worden bijvoorbeeld in het morfologie-gedeelte de 'feature percolation conventions' van Lieber vrij uitvoerig behandeld en geïllustreerd. Of daar nog een andere reden achter zit dan dat deze conventies goed gevisualiseerd kunnen worden, is onduidelijk.

De Introduction moet het dus niet in eerste instantie hebben van de inhoud. Die is degelijk, maar zeker niet opvallend goed of origineel (of slecht). Het nieuwe van de Introduction is het medium, is de manier van presenteren van de stof. Daarom zal ik nu kijken naar de technische realisatie. Vervolgens zal ik de didactische kant onder de loep nemen.

3. De technische kant

De cd is gemaakt met het programma 'Macromedia Director'. Voorwaarde om de cd te kunnen draaien is een Pentium-pc met 16 MB en met Microsoft Windows (3.1, 95, 98 of NT) als besturingssysteem. Versies voor andere besturingssystemen zijn er helaas niet. Dat het een Windows-programma is, is verder trouwens niet te merken. De integratie met het besturingssysteem is zeer slecht (bestaat niet). Het programma draait bijvoorbeeld niet gewoon in een venster, maar alleen 'full screen'. Daardoor wordt het switchen tussen verschillende toepassingen zeer lastig of zelfs onmogelijk. Om een nieuw programma te kunnen starten, moet men de Introduction eerst via 'Exit' verlaten.

Het programma werkt niet samen met een tekstverwerker, wat vervelend is, want de ingebouwde 'Notepad for personal remarks' is toch maar een zeer zwak surrogaat. De Introduction staat niet toe dat men tekst kopieert en vervolgens ergens anders invoegt (dus geen 'cut & paste'), en er is ook geen print-functie. De Introduction is een echte 'stand alone'-applicatie. Er is dan ook geen verbinding naar de buitenwereld in de vorm van internet-verwijzingen. Webkoppelingen zijn tegenwoordig erg populair bij bijvoorbeeld encyclopedieën op cd-rom. Maar ook voor een inleiding in de taalkunde had dit zeer zeker een zinvolle aanvulling bij het gepresenteerde materiaal kunnen zijn.

Niet alleen de integratie met het besturingssysteem en de buitenwereld is allesbehalve ideaal, ook binnen het programma staan de afzonderlijke onderdelen helemaal los van elkaar. Zo zijn er geen dwarsverbindingen tussen bijvoorbeeld morfologie en fonologie, ook niet waar het toch wel heel erg voor de hand zou liggen, zoals wanneer het gaat om allomorfie.

En zelfs binnen het morfologie-gedeelte wordt bijvoorbeeld onder 'compounding' het verschijnsel 'headedness' betrekkelijk uitvoerig en goed behandeld, maar onder 'derivation', waar de term eveneens wordt genoemd, vindt men alleen een zeer korte toelichting, zonder verwijzing naar het gedeelte over samenstellingen. Ook in het 'Glossary' komt de term 'head' voor, maar alleen als syntactisch begrip, zonder verwijzing naar de morfologie. Ander voorbeeld: het glossarium bevat een lemma 'semiotic triangle', maar de tekst daarvan is niet gelinkt met het hoofdstuk waarin de driehoek van Ogden & Richards wordt geïntroduceerd.

Ook andere technische onvolmaaktheden hebben te maken met de navigatie binnen het systeem. Zo is het een vervelend trekje van het programma dat men de 'Navigator', zeg maar de inhoudsopgave, maar één keer kan openen. Er is wel een 'Navigator'-knop, maar die werkt niet meer na de eerste keer en men moet dus met de 'Back'-knop terugbladeren tot men weer bij de inhoudsopgave komt. Bovendien is het erg jammer dat er, zoals hierboven al opgemerkt, geen zoekfunctie is.

Tenslotte: het programma draait nog niet helemaal stabiel. Af en toe wordt men geconfronteerd met een of andere foutmelding, waarna het programma soms voortijdig wordt beëindigd.

4. Multimediaal en interactief?

De noodzaak om moeilijke zaken te visualiseren, geldt in veel sterkere mate voor een cd-rom dan voor een boek. Niemand leest graag meer dan een half A4-tje op het scherm, de teksten moeten dus kort zijn. De Introduction houdt daar rekening mee: telkens vindt men op een scherm niet alleen tekst, maar ook een schemaatje, een afbeelding of een foto, een kleine animatie ter illustratie van de tekst. Over het algemeen zijn deze visualiseringen goed geslaagd. In een enkel geval komt een illustratie wel eens wat kinderachtig over (op mij tenminste), maar voor de overgrote meerderheid ervan geldt dat ze de tekst adequaat verduidelijken.

De Introduction is niet alleen multimediaal, de titel belooft dat we te maken hebben met een 'interactieve' inleiding in de taalkunde. Als men echter nagaat wat die interactiviteit inhoudt, dan blijkt al heel snel dat ze zich verregaand beperkt tot het klikken met de muis. Zo kan men bijvoorbeeld kiezen voor een andere manier van presenteren: één klick en de tekst op het scherm wordt voorgelezen door uw computer (als u tenminste een soundkaart hebt). En sommige animaties worden niet automatisch, maar alleen door een muisklick gestart.

De multimediale mogelijkheden komen uiteraard het best tot hun recht waar het gaat om concrete feiten en waar het voor de hand ligt om dingen visueel en akoestisch te verduidelijken. Zo krijgt men onder de titel 'the anatomy of perception' een filmpje te zien. En het verschil tussen de Engelse en de Amerikaanse variant van het Engels wordt natuurlijk ook duidelijker als men niet alleen fonetische tekens voor zich ziet, maar telkens ook voorbeelden hoort. Dergelijke onderwerpen lenen zich ook het best voor werkelijke interactie. Bijvoorbeeld worden in het hoofdstuk over fonetiek frequentie-spectra en spectrogrammen niet alleen beschreven, maar ook gedemonstreerd met behulp van grafische middelen en van geluid. Het verschil tussen plosieven en fricatieven (om maar eens wat te noemen) wordt op zo'n manier mooi duidelijk. Men kan bij een dergelijke manier van presenteren in principe zelf (interactief) kiezen wat in welke volgorde en hoe uitgelegd of gedemonstreerd wordt.

Een andere vorm van interactiviteit biedt de in het programma geïntegreerde 'Interactive Tutor'. Het is een soort toets-programma, dat over het algemeen werkt met multiple choice- of goed/fout-vragen. Hier kan men onder andere z'n 'grammatical competence' testen door een zin als Where do you wonder if he lives grammaticaal, ongrammaticaal of 'strange' te vinden. Voor de tutor geldt weer het hierboven al vermelde bezwaar: er is geen mogelijkheid om de tutor eens te verlaten, bijvoorbeeld om iets op te zoeken. Ook hier vindt men geen links naar het theorie-gedeelte of naar andere informatie. Bij een bepaald hoofdstuk horen bepaalde oefeningen, die men vanuit het hoofdstuk kan bereiken. En vanuit de oefening komt men via de 'Back'-knop weer bij de theorie terecht. Andere wegen zijn er niet.

5. Conclusie

De elektronische vorm biedt ten opzichte van een gedrukt werk het enorme en zeer principiële voordeel dat men niet vast zit aan de lineaire opeenvolging van informatie. Het niet-lineaire karakter is zelfs het principe van allerlei hypertekst-toepassingen. Bovendien kan men op een cd-rom informatie op verschillende niveaus aanbieden. Het is in principe zonder meer mogelijk om een vrij elementaire cursus aan te bieden waar een belangstellende gebruiker op bepaalde punten ook meer informatie bij kan krijgen als hij dat wenst. Dit kan worden gerealiseerd op de cd-rom zelf of door middel van doorverwijzingen naar andere informatiebronnen, die per muisklick direct ter beschikking staan. Het is jammer dat de makers van de Introduction van dergelijke mogelijkheden niet méér gebruik maken. Ze zitten vast aan een lineaire structuur en ze leggen 'hun' structuur ook de gebruiker op. De Introduction is een in zichzelf gesloten informatiesysteem, terwijl het medium ook een naar alle kanten (technisch en inhoudelijk) open systeem mogelijk maakt en misschien zelfs eist.

Nu is het natuurlijk zo dat bij teveel openheid en teveel dwarsverbindingen onmiddellijk het 'lost in cyberspace'-syndroom dreigt: men verliest het overzicht, men weet niet meer waar men zich bevindt. Zeker bij een cursus die een bepaalde hoeveelheid stof wil overdragen, kan dat niet de bedoeling zijn. Maar volgens mij ligt hier juist de uitdaging: gevraagd zijn nieuwe manieren van presentatie, nadenken over 'intelligente' navigatie- en sturingsmethodes en over nieuwe wegen van didactisering van wetenschappelijk materiaal. De Introduction maakt weer eens duidelijk dat we met het ontwikkelen van lesmateriaal in elektronische vorm nog aan het begin staan.

Het is te hopen dat de makers van de cd-rom deze (didactische) uitdaging zullen aanvaarden en dat ze hun Introduction op dit punt duidelijk zullen verbeteren. Een betere integratie van de verschillende onderdelen binnen het programma en van het programma met de buitenwereld zou de Introduction zeer ten goede komen. De Interactive Introduction to Linguistics is een mooie eerste stap, maar laat tegelijkertijd nog veel ruimte voor verbetering.

Matthias Hüning*

Meer informatie over de Interactive Introduction to Linguistics vindt u op de www-pagina van de uitgeverij < http://www.hueber.de/ > en vooral op de www-pagina van de auteurs < http://staff-www.uni-marburg.de/~introlin/ >.

* Institut für Germanistik/Nederlandistik, Universität Wien, Dr. Karl Lueger-Ring 1, A-1010 Wien. E-mail: matthias.huening@univie.ac.at

---